Less – lądowy osad pyłowy pochodzenia eolicznego zajmuje ok. 10% powierzchni lądów. Współczesne badania potwierdzają, że w pokrywach lessowych kryje się jeden z najbardziej kompletnych zapisów czwartorzędowych zmian klimatyczno-środowiskowych, które towarzyszyły, a być może były ważnym bodźcem stymulującym ewolucję człowieka.
Problematyka lessów oraz lessopodobnych osadów pyłowych (glinek lessopodobnych) Wzgórz Trzebnickich intrygowała wielu geologów polskich oraz niemieckich - min. Keilhack (1920), Muhlen (1928), Meister (1935), Raczkowski (1969), a przede wszystkim Rokicki (1950). Ostatni z wymienionych naukowców wyróżnia na obszarze Wzgórz Trzebnickich lessy właściwe i utwory przypominające less - glinki lessopodobne oraz szczerki pyłowe, których sedymentacja datowana jest na okres zlodowacenia północnopolskiego.
Lessy i osady lessopochodne budujące południową ścianę wyrobiska w Trzebnicy zalegają na kamienistym bruku o miąższości ok. 0,5 m, w którym znaleziono artefakty paleolityczne. Bruk ten, wykazujący wyraźne cechy przemieszczenia po stoku w wyniku grawitacyjnych spływów gruzowych, nie tworzy ciągłej warstwy. W pozostałych częściach odsłonięcia utwory pyłowe zalegają bezpośrednio na iłach trzeciorzędowych.
Powszechnie przyjmuje się, że lessy w Polsce były deponowane w zimnych okresach plejstocenu, zazwyczaj w warunkach występowania wieloletniej zmarzliny. Takie warunki występowały najprawdopodobniej w czasie osadzania lessów w okolicy Trzebnicy. Badania terenowe wykazały, że lessy na obszarze stanowiska dokumentacyjnego były deponowane na silnie nachylonym, południowym stoku Winnej Góry. W pierwszym etapie sedymentacja lessowa przebiegała w warunkach bardzo intensywnych procesów stokowych, które zachodziły głównie
w okresach rozmarzania warstwy czynnej zmarzliny. Sedymentacja lessów odbywała się na podłożu niemal zupełnie pozbawionym pokrywy roślinnej, co jeszcze bardziej intensyfikowało rozwój procesów stokowych, m.in. spływów jęzorów soliflukcyjnych. W spagowej części profilu powszechnie występują przewarstwienia świeżo osadzanego lessu z redeponowanymi osadami lokalnego podłoża (iłami neogeńskimi i residuami glin morenowych). Procesy te przebiegaly w trakcie krótkiego, lecz relatywnie wilgotnego lata. Kolejne etapy sedymentacji lessów zachodziły najprawdopodobniej w warunkach bardziej kontynentalnego klimatu. Dostawa pyłu eolicznego zwiększała się i dlatego procesy stokowe przemieszczały jedynie świeżo deponowane osady lessowe. Proces ten doskonale zapisał się w strukturze osadu w postaci powszechnie występujacej laminacji. W pewnym etapie rozwoju wieloletniej zmarzliny rozwinęły się kliny lodowe prawdopodobnie w postaci sieci wieloboków. Jeszcze przed zakończeniem sedymentacji lessowej rozpoczął się proces degradacji zmarzliny zaznaczony w profilu obecnością pseudomorfoz po klinach lodowych.
W stropie późnoplejstoceńskich lessów rozwinęła się gleba leśna wieku holoceńskiego. Profil tej gleby został ogłowiony w rezultacie procesów erozji gleb wywołanych działalnością rolniczą. Strukura osadów deluwialnych wskazuje, że procesy przyśpieszonej erozji gleb zachodziły w kilku etapach. stanowisko dokumentacyjne „Lessy Winnej Góry” charakteryzuje się zatem dużą georóżnorodnością, która jest ważnym elementem geodziedzictwa Wzgórz Trzebnickich.
Wzgórza Trzebnickie charakteryzują się skomplikowaną budową wewnętrzną – utwory trzeciorzędowe, wraz z częścią utworów czwartorzędowych są mocno zaburzone. Mimo to, powierzchniowo dominują niezgodnie zalegające, młodsze utwory czwartorzędowe - głównie lessy, gliny glacjalne i osady fluwioglacjalne. Utwory neogeńskie (iły, mułki, piaski i żwiry) występują lokalnie, na niewielkich powierzchniach. Dodatkowo ich geneza nie jest do końca wyjaśniona. Teoria tektoniczna w późniejszych latach zarzucona została na rzecz teorii glacitektonicznej genezy Wału Trzebnickiego. W takim ujęciu Wzgórza Trzebnickie zazwyczaj przedstawiane są jako pas spiętrzonych moren czołowych, związany ze stadiałem mazowiecko-podlaskim (Warty) zlodowacenia środkowopolskiego.
Lokalizacja stanowiska dokumentacyjnego „Lessy Winnej Góry” na tle numerycznego modelu terenu.
Południowa, lessowa ściana wyrobiska cegielni w Trzebnicy w czasie prowadzenia badań terenowych.
Dolna część profilu lessowego 3/88 z dwoma horyzontami struktur pokorzeniowych oraz widocznym brukiem morenowym w spągu.
Strefa kontaktu między lessem a iłami neogeńskimi w południowej ścianie cegielni w Trzebnicy.
1. Iły neogeńskie, 2. warstewki piaszczyste, 3. warstewki żwirowe, 4. duże skupienia frakcji żwirowej, 5. pojedyncze, duże kamienie, 6. gliny, 7. less masywny, 8. less laminowany, 9. laminy ilaste, 10. struktury spływowe w lessach, 11. laminy piaszczyste w lessach, 12 żyłki żelaziste, 13. numery próbek.
